Zań ǵylymdarynyń kandıdaty, fılosofıa magıstri,  «Bolashaq» baǵdarlamasynyń stıpendıaty, «Reseı ǵylym akademıasy  Memleket jáne quqyq ınstıtýty»-nyń  doktoranty Daýtalıev Qazybektiń «Rýhanı jańǵyrý» qaıtse Qazaq joly bolady? Maqalasynyń alǵashqy bóligi jarıalanǵan bolatyn. Qamshy.kz aqparat agenttigi oqyrman nazaryna maqalanyń qalǵan bóligin usynady.

İİİ. Memlekettik til  – ǵylym tili.

Jahandaný dáýiri bilim alý jáne ǵylymmen shuǵyldaný mádenıetine edáýir ózgeristerin engizip otyr. Bilim alýdyń sebebin ýtılıtarlyq ıgilikpen baılanystyryp kelgen rasıonaldy ustanym, osy kúni tulǵanyń ındıvıdýaldy tabıǵaty men suranysyna qaıtadan bet buryp, damyǵan elderdiń bilim berý naryǵy kún saıyn ózgerý men beıimdelý ústinde. Bul óz kezeginde eńbek naryǵyna mamandyǵyn qyzyǵýshylyǵy boıynsha tańdaǵan, básekege qabiletti, tolassyz damýǵa yntaly jumys kúshiniń kelýin ulǵaıtýda. Ekinshi jaǵynan ózimiz ómir súrip otyrǵan aqparattyq qoǵam aǵyndary basty qundylyq retinde materıaldyq ıgilikti emes, ony basqaratyn aqparatqa basymdyq berip otyr. Bilim men ǵylym osy aıtylyp otyrǵan aqparattyń eń joǵarǵy formalary. Reseılik ǵalymdardyń pikirinshe, qázirgi zamanǵy fızıka ǵylymynyń mamany aldyńǵy qatarly zertteýlerdiń kóshinde júrýi úshin dúnıejúzi boıynsha óz salasyna qatysty 200-ge tarta ǵalymmen turaqty baılanysta bolýy tıis dep kórsetedi.

Zamanaýı komýnıkasıalyq tehnologıalar jahandaný prosesin damytýmen qatar, lokaldy mádenıetter men dástúrlerdiń qarsylyǵyna da qatar ushyrap otyrǵandyǵy belgili. Qazaqstandyq bilim men ǵylym keńistigine de osy másele tán. Sebebi, kelip jatqan jańa ınovasıalar men otandyq joǵary bilim jáne ǵylym júıesinde qalyptasqan sabaqtastyq suraqtary álide bolsa dıalektıkalyq qaıshylyqtary alynbaı, kún ótken saıyn kúrdelenip, túıtkildi mselege aınalyp otyr.  Atap aıtar bolsaq, keńestik kezeńde qalyptasqan «ǵylymı mektepter» nysanyndaǵy zertteýshilik baǵyttar men toptardyń qatary sırep, ozyq dástúrler men sabaqtastyq úzilý ústinde. Shyntýaıtyna kelgende ǵylymı oıdyń damýy – kózqarastary boıynsha toptasatyn «ǵylymı mektep» dástúrine tikeleı táýeldi. Óıtkeni ǵylymı quzyrettilik áýelgi kezekte shyǵarmashylyq ujymda shyńdalady, qalyptasqan dástúrdiń tezinen ótedi.  Ǵylymı mektepke toptasý dástúri resmı emes nysanda qalyptasatyndyqtan, óz kezeginde azamattyq qoǵamdy damytýǵa da aıtarlyqtaı úles qosatyn mánge ıe. Bul turǵydan kelgende ozyq dástúrlerimizge laıyqty kóńil bólý arqyly bir jaǵy ǵylymdy, ekinshi jaǵy azamattyq qoǵamdy qatar damytyp bir oqpen eki qoıandy atqan bolar edik. Kórshi Reseı elinde ǵylymı mektepterge joǵary deńgeıde kóńil bólingen. Úsh jylda bir ret jetekshi ǵylymı mektepterdi anyqtaý maqsatynda konkýrs ótkizilip turady, prezıdenttik granttar bólinedi. Arnaıy qabyldanǵan baǵdarlama negizinde memleketten turaqty túrde qoldaý kórsetiledi. Osy qyrynan qarastyrar bolsaq otandyq ǵylymdy damytýda ǵylymı mektepter nysanyndaǵy ozyq dástúrlerimizdi úzip almaýymyz asa mańyzdy dep oılaımyz. Olardy saqtaýǵa jáne ǵylymı tynysyn asha túsýge baǵyttalǵan keshendi sharalar júıesi qabyldanyp, rýhanı jańǵyrtylýǵa ulassa quba-qup bolar edi.

Búgingi tańda árbir qazaqstandyq ǵalym óziniń ǵylymı mektebin qalyptastyratyndaı shynaıy múmkindikterge ıe bolýy tıis. Mundaı múmkindikterdiń bir parasyn Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynyń negizgi tujyrymdamalarymen baılanystyrǵymyz keledi. Maqalada «Jańa gýmanıtarlyq bilim. Qazaq tilindegi 100 oqýlyq» jobasyn qolǵa alý máselesi oryndy kóterilip otyr. Alaıda, bir eskererlik jáıt, oqýlyqtardyń ǵumyry ǵylymı eńbektermen salystyrǵanda óte qysqa keletindigi. Osy zamanǵy bilim berýdiń standarttary 3-5 jyl saıyn oqýlyqtardyń jańartylyp otyrýyn talap etedi. Biraq, mundaı qubylys ǵylymı eńbekterge tán emes, sonyń ishinde gýmanıtarlyq baǵyttaǵy irgeli akademıalyq zertteýlerdiń qundylyǵy tipten ýaqytqa táýelsiz. Olar ǵasyrdan-ǵasyrǵa ozyp, ómirsheń keledi. Sol sebeptende oqýlyqtarmen qatar álemdik deńgeıdegi ǵylymı eńbekterdi de memlekettik tilge aýdarýdy qosa júzege asyrý qajet dep sanaımyz. Rýhanı jańǵyrýda irgeli gýmanıtarlyq týyndylardyń salmaǵy erekshe ekendigi daý týdyrmaıdy. Deı turǵanmen memlekettik tildiń tolyqqandy ǵylym tiline aınalyp, ulttyń ınttelektýaldy áleýetin kóteretin  kúshke ulasýy  úshin – jaratylystaný ǵylymynda jaryq kórgen álemdik akademıalyq týyndylardy da aýdarý sharalary qabat júrýi kerek dep esepteımiz. Sebebi ǵylymy órge júzgen elderde, oǵan tartylyp otyrǵan gýmanıtarlyq jáne qoǵamdyq ǵylym salasyndaǵy mamandardyń úlesi bar bolǵany 5-6% aspaıdy eken.  Sondyqtanda rýhanı jańǵyrýǵa qosatyn ózge ǵylym salalarynyń (jaratylystaný, tehnıkalyq, medısına, aýylsharýashylyq) úlesi qomaqty ekendigin esten shyǵarmaýymyz kerek.

Jalpy memelekettiń tildiń ǵylym tili retinde damytylýy onyń mártebesine qoıylatyn asa mańyzdy sharttardyń biri. Sondyqtanda ǵylymı aýdarma jumystaryna qoıylatyn talaptarda qatań tártiptelgeni jón. Bul rette túrki tildes halyqtardyń sózdik qoryna sholý jasap, salystyra qarap otyrý – basty krıterıılerdiń biri bolýy tıis dep oılaımyz. Sonda ǵana shynaıy, tól dúnıetanymymyzǵa saı ǵylymı uǵymdar men túsinikter qalyptasady. Biregeı ortaq tanym túziledi. Máselen, osy kúngi qazaq tildi quqyqtaný ǵylymynda ornyǵyp qalǵan, maǵynasy dál emes termınder óte kóp kezdesedi. Solardyń biri «customary law» (obychnoe pravo) uǵymy. Ol qazaqshaǵa «ádet-ǵuryp quqyǵy» dep qate aýdarylyp júr. Sebebi «adat» pen «ýrf» uǵymdarynyń birde-bireýi «customary law» uǵymyn tolyq bere almaıdy, kerisinshe ony musylmandyq quqyqqa ıkemdeýdiń (sanksıalaýdyń) ádis-tásilderi retinde qalyptasty. Osy turǵydan kelgende baýyrlas bashqurt halqynda «customary law» termınin «ıola hoҡýǵy», ıaǵnı «jol quqyǵy» dep ataý dástúri qalyptasqandyǵyna nazar aýdaramyz. 1927 jyly qazaqtan shyqqan tuńǵysh quqyq magıstri J.Aqpaevtyń qazaqtardaǵy quqyq uǵymyn taldap jazǵan maqalasynda da, onyń «jol» uǵymy arqyly kórinis tabatyndyǵyn kórsetedi. Bizde óz kezegimizde, quqyqtanym ǵylymynda «customary law» termıniniń «jol quqyǵy» dep alynýyn ǵylymı dáıegi anyq, tildik dúnıetanymyzdy tolyq kórsetetin uǵym dep esepteımiz jáne zertteýshilerdi de osylaı qoldanýǵa shaqyramyz. Bul, bir ǵana qazaq tildi quqyqtaný ǵylymynda maǵynasy durys berilmeı júrgen kóp uǵymdardyń túıiri ǵana. Tereńdep tergeı tússek ǵylymı obektıvtilikti bylaı qoıǵanda, mentaldylyǵymyzǵa da syzat túsiretin, sóıtip kúndelikti ómirimizge áser etetin termınder jeterlik. Sondyqtanda táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary synsyz qabyldanyp ketken ǵylymı uǵymdardy qaıta qaraý máselesi barlyq ǵylym salasy mamandary úshin kún tártibindegi suraqqa aınalyp, rýhanı jańǵyrýdyń bir baǵyty retinde onyń mazmundyq qabatyn baıyta túsýi qajet dep sanaımyz.

Rýhanı jańǵyrýdyń negizgi máselesi retinde «Memlekettik til – ǵylym tili. Qazaq tilindegi 100 ǵylymı eńbek» dep atalatyn jobamen árbir ǵylym salasyna qarasty jekelegen mamandyqtar boıynsha aýdarma jumystaryn júrgizýdi qolǵa alýdy usynamyz. Akademıalyq irgeli ǵylymı eńbekterdiń qazaq tilinde sóıleýi –  memlekettik búdjetten jumsalǵan qarjyny aqtap qana qoımaıdy, ol sonymen birge uzaq jyldar boıy ulttyń ıntellektýaldy qoryna qyzmet jasap, tıimdiligin eseleı túsedi.

İrgeli, sondaı-aq qoldanbaly ǵylym salasyndaǵy eńbekterdi memlekettik tilge aýdarý jumysyn qurylýy kózdelip otyrǵan Ulttyq aýdarma búrosyna nemese QR BjǴM-niń ózine tikeleı tapsyrýǵa bolady. Ǵylymı aýdarma qyzmetine jumyldyrylatyndardy shartty túrde eki topqa bólip qarastyryp otyrmyz. Bulaı bólýdiń negizine aýdarma jumysyna aqy tóleý krıterıi alynady:

İ topqa – aqy tólenbeıtin ǵylymı-aýdarma qyzmeti jatqyzylady. Bul sanatqa memlekettik tapsyrys boıynsha bilim alyp jatqan PhD doktoranttardy jumyldyrýǵa bolady. Sebebi, olardyń oqýy, shákirtaqysy jáne eki jyl qatarynan shetelde taǵylymdamadan ótýi memlekettik búdjet esebinen qarjylandyrylady. Sondyqtanda, bólingen memleket qarjysynyń aıasynda onyń tıimdiligin arttyrý – PhD doktorantýra ınstıtýtynyń zertteýshilik taǵaıynyna saı keledi dep esepteımiz. 2016-2017 oqý jylyna memlekettik tapsyrys boıynsha 585 oryn bólingen bolsa, bıylǵy 2017-2018 oqý jylyna 1280 oryn berilip otyr eken.

İİ topqa – aqy tólenetin ǵylymı-aýdarmashylyq qyzmet jatady. Olardy 3 sanatqa bólip qarastyramyz: 1) Memlekettik jáne jeke JOO-nyń oqytýshylyq-professorlyq quramy. 2015 jylǵy málimet boynsha 38 087 adam osy sanatta jumys istep jatqan jáne onyń 51,4 % ǵylymı dárejege ıe;

2) Memlekettik, sondaı-aq memlekettik emes ǵylymı-zertteýshilik mekemelerdiń ǵylymı qyzmetkerleri.  2015 jylǵy málimet boıynsha elimizde 392 ǵylymı mekeme qyzmet jasap otyr. Olardyń ǴZI-ty nysanyndaǵysy – 245, JOO-dary quramyndaǵysy – 89, ózgeleri – 58.  Atalǵan mekemelerde 18 930 maman-zertteýshi naqty ǵylymı izdenistermen jumys isteýde;

3) Aqyly negizde PhD doktorantýrada bilim alýshylar.

Endi árbir topqa jatatyn ǵylymı aýdarma qyzmetiniń mazmunyna jeke-jeke toqtalyp ketelik.

İ topqa jatatyn PhD doktorantýrada bilim alýshylar ǵylymı jáne pedagogıkalyq kadrlar jasaqtaýda 2006 jyldan bastap negizgi róldi atqaryp keledi. Ǵylymı dáreje alýdyń bekitilgen tártibine saı PhD doktoranttar ǵylymı zertteýdiń nátıjelerin noldik emes ımpakt-faktormen belgilenetin sheteldik baspalarda (Thomson Reuter nemese Scopus) jarıalaýy tıis. 2015 jylǵy statısıka boıynsha PhD doktorantýra baǵdarlamasyn aıaqtaǵan 533 túlektiń tek 175-i ǵana (32,8%) dısertasıalaryn merziminde qorǵaýǵa shyǵara alǵan. Mundaı tómen kórsetkishtiń basty sebebi – sheteldik basylymǵa jarıalaýdyń kúrdeliligi, aqylyǵy, ýaqytty ustaıtyndyǵy, basylymnyń redaktorlyq qyzmetiniń eskertpelerimen jumys jasaý jáne t.b. tolyp jatqan suraqtardyń bolýy. Sheteldik baspaǵa maqalasy der kezinde jarıalanbaǵandyqtan PhD doktoranttardyń kópshiligi daıyn turǵan dısertasıalyq jumysyn merziminde qorǵaýǵa shyǵara almaı, qoldary baılanyp otyrǵan jaǵdaı bar. Budan bir jaǵy PhD doktorantýra ınstıtýtynyń tıimdilik kórsetkishteri tómendese, ekinshi jaǵynan joǵary bilikti mamandy qajet etetin otandyq eńbek naryǵyda esesin jiberýde.

Sondyqtanda, 31.03.2011j. QR BǴM № 127 buıryǵymen bekitilgen «Ǵylymı dárejelerdi taǵaıyndaý erejeleriniń» 6-tarmaǵynyń tıisti bóligine kelesideı tolyqtyrý engizýdi usynamyz: «Sondaı-aq, sheteldik irgeli jáne qoldanbaly ǵylym salasynda jaryq kórgen akademıalyq eńbekti memlekettik tilge aýdarǵan tulǵalar úshin resenzıalanatyn halyqaralyq ǵylymı jýrnaldardaǵy jarıalanymdar talap etilmeıdi».

Mundaı sheshim, birinshi kezekte PhD doktorantýra ınstıtýtynyń tıimdiligin arttyryp qana qoımaıdy, ol sonymen birge bitirýshilerdiń merziminde qorǵaýǵa shyǵýyna múmkindik bergen bolar edi.

Ekinshiden, PhD doktorantta demokratıalyq tańdaý múmkindigi qalyptasady. Sheteldik resenzıalanatyn basylymǵa jarıalaý nemese taqyrybyna qatysty sheteldik akademıalyq ǵylymı eńbekti memlekettik tilge aýdarý suraǵyn óz qalaýy boıynsha anyqtaıdy.

Úshinshiden, memlekettik til bolyp tabylatyn qazaq tiliniń – ǵylym tili retindegi mártebesi nyǵaıyp, ıntellektýaldy áleýeti artady. Ǵylymı uǵymdar men túsinikterdiń apparaty, kategorıalar júıesi qazaq tilinde sóıleý arqyly otandyq ǵylymı oıdyń baıýýyna qomaqty úles qosady. Bul degenimiz jyl saıyn orta eseppen keminde 50% bitirýshi sheteldik akademıalyq ǵylymı eńbekti qazaq tiline aýdarady degen sóz. Sóıtip berilgen oryn sanyna qaraı jyl saıynǵy aýdarylatyn ǵylymı eńbekterdiń sany da eselep, artyp otyrady. Máselen, sońǵy málimetterdi eskerer bolsaq (2016-2017 jj – 585 oryn, 2017-2018 jj – 1280 oryn bóliningen), mundaı bastama jylyna keminde álemdik deńgeıdegi 300-700 ǵylymı týyndynyń  turaqty túrde qazaq tiline aýdarylyp otyrýyna jol ashqan bolar edi. Aıta ketýimiz qajet, aýdarylǵan ǵylymı eńbek tolyqtaı memleket esebinen jarıalanatyndyqtan ınternet jelisinde tegin taratý maqsatynda QR BjǴM-niń merzimsiz paıdalanylýynda bolýy tıis.

Tórtinshiden, dısertasıalyq zertteýmen baılanysty ǵylymı eńbekti qazaq tiline aýdarý arqyly PhD doktoranttarymyzda otandyq ǵylymdy damytýǵa súbeli úles qosady, ýaqytyn utymdy paıdalanady, zertteýshilik qabyletin ashyp, ǵylymı quzyretin keńeıtedi, qazaq tildi ǵylymı oıdyń stılderi qalyptasady jáne eń bastysy kóptegen qazaq jastarynyń boıynda bar ult aldyndaǵy azamattyq paryzyn oryndaýǵa degen yntasy jolǵa túsip, umtylystaryna qolaıly jaǵdaı jasalady. Jalpy, ǵylymdy damytýda patrıottyq sezimniń, geroılyq-janqıarlyq obrazdyń bolýy asa mańyzdy. Belgili tarıhshy A.Veber sıpattaǵandaı oı óristetýimiz geroılyq-tragedıalyq tıpke jatatyn kóshpelilerdiń urpaqtary úshin – el múddesine qyzmet jasaý qaı zamanda da abyroıy bıik qundylyq bolyp qala bermek. Ǵylym men til osy abyroıly istiń bastaýynda turǵan jetpegimiz.

Aıtylǵan máselelerdi qoǵam ómirine engizý úshin kelesideı naqty sharalar atqarylýy qajet dep oılaımyz:

1. Árbir ǵylym shıfry boıynsha 100 irgeli jáne qoldanbaly ǵylymı eńbekterdiń tizimin ázirleý. Mundaı tizim keminde jylyna bir ret tolyqtyrylyp otyrylýdy qajet etedi. Bul rette JOO-ry janyndaǵy Ǵylymı keńesterge tikeleı tapsyrma berý arqyly jumysty úılestirýge bolady. Kafedralardyń usynystary negizinde JOO-nyń Ǵylymı keńesteri BjǴM-ne óz tizimderin bere alady. Zamanaýı reıtıńter boıynsha tizimniń basynda turǵan 100 ǵylymı eńbekti kompúter arqyly tańdap alýǵa da bolady. Sondaı-aq, PhD doktorant úshin ǵylymı jetekshisiniń kelisimimen tizimge enbegen, alaıda zertteý taqyryby úshin mańyzdy dep esepteletin ǵylymı týyndyny arnaıy hat arqyly quzyrly organdy habardar ete otyryp, bekittirip alýyna jol ashyq hám erkin bolýy tıis.
2. QR BjǴM-gi janynan Ǵylymı aýdarmany úılestirý ortalyǵyn qurý. Onyń mindetine keminde 2 túrli suraqty úılestirip otyrý qyzmeti jatady dep esepteımiz:

1) ınternet jelisinen portal ashý arqyly árbir PhD doktorantqa berilgen aýdarma jumysynyń elektrondy esebin júrgizý jáne baqylaýda ustaý;

 2) aýdarylǵan eńbekterdiń «ınternet» jelisinde tegin paıdalanýǵa ornalastyrylýyn uıymdastyrý men avtorlyq quqyq suraqtaryn sheshý.

İİ topqa jatatyn JOO-nyń oqytýshylyq-professorlyq quramy (budan ári – OQP) men ǵylymı-zertteýshilik mekemelerdiń ǵylymı qyzmetkerleri ǵylymı aýdarma jumysyn aqyly negizde júzege asyratyn negizgi kontıngentti quraıdy. Bulardyń basty ereksheligi sol, aýdarylýǵa jatatyn sheteldik ǵylymı týyndyny óz qalaýlary boıynsha tańdaı alady. Sebebi, mamandardyń atqaryp kele jatqan ǵylymı-zertteýshilik, sondaı-aq pedagogıkalyq tájirıbesi qandaı ǵylymı týyndyǵa qajettiliktiń bar ne joq ekendigin dál bilip, dóp túsýine múmkindik beredi desek artyq aıtqandyq bolmaıdy. Sondyqtanda ǵylymı-aýdarmashylyq bastamalarǵa tek qoldaý kórsetip, bar bolǵany shyǵarmashylyq qyzmettiń erkin damýyna qolaıly jaǵdaı jasalýy tıis. Bul oraıda, Ulttyq aýdarma búrosyna nemese QR BjǴM-gi janynan qurylýy múmkin Ǵylymı aýdarmany úılestirý ortalyǵyna ózderi jumys istep otyrǵan mekemeniń atynan tapsyrys berý arqyly ǵylymı aýdarmamen aqyly negizde aınalysa berýine shynaıy jaǵdaı jasalýy tıis.

Búgingi tańda ǵylymı kadrlardy ázirleýde tek qana memlekettik tapsyrysqa negizdelgen júıe ózimiz kórip otyrǵandaı kadr tapshylyǵyn qalyptastyryp otyr. OQP-nyń ǵylymı dárejelik kórsetkishi kúrt tómendep ketti. Máselen bir ǵana fılosofıa mamandyǵyna memlekettik tapsyrys boıynsha 2016-2017 oqý jylyna bar-joǵy 3 oryn berilgen. Ǵylymnyń rasıonalızatorlyq áleýetin arttyramyn degen memleket úshin bul jaǵdaı  teńizge tamǵan tamshydaı ǵana áser qaldyrýdan ary aspaıdy. Ózge ǵylym salalarynyń da jaǵdaıy osy deńgeıde. Alaıda PhD doktoranttardy ázirleýge qatysty bıylǵy jyldyń memlekettik tapsyrysy eki esege ósýi kóńil qýantarlyq. Birtindep bolsada ilgerileýshilik bar ekendigin baıqaımyz.

Sol sebeptende bolar sońǵy kezderi aqyly negizde oqytylatyn PhD doktorantýra qyzmeti qaıta jandana bastady.  Bul jaǵdaı óz qarjysyna oqyp jatqan PhD doktoranttarǵa ǵylymı aýdarma qyzmetin aqyly negizde júzege asyrýǵa múmkindik berýi tıis dep esepteımiz. Alaıda onyń sapasy men kólemine qoıylatyn talaptar naqty aıqyndalyp, baqylaý erejeleri pysyqtalǵany jón. 

OQP men ǵylymı qyzmetkerlerdiń ǵylymı-aýdarmashylyq jumysy kelesideı jaǵymdy sıpattarǵa ıe:

Eń áýeli, óz salasynyń mamany retinde damýyna, zertteýshilik qyzyǵýshylyǵyn arttyrýǵa, kásibıligi men quzyrettiligin jetildire túsýge múmkindik alady.

Ekinshiden, mundaı múmkindik ǵylymı aýdarma jumysy úshin belgilengen tarıf boıynsha memleket esebinen qarjylandyrylyp, qosymsha tabys kózine ıe bolady. Bul óz kezeginde qazaq tildi ǵalymnyń áleýmettik mártebesine oń áserin tıgizbeı qoımaıdy.

Úshinshiden, otandyq ǵylymnyń aǵymdaǵy suranysyna eń qajetti degen eńbekterdiń aýdarylýyna, jáne bastysy óz kásibiniń mamandarymen sapaly aýdarmalardyń jaryq kórýine jol ashady.

Tórtinshiden,  JOO-ry janynda ǵylymdy damytý saıasatyna oń yqpalyn tıgizip, ýnıversıtetterdiń, OQP-nyń reıtıńteri óse túsedi. Sondaı-aq jeke JOO-ry men ǵylymı mekemelerdiń de jalpyulttyq ǵylymı aýdarma qyzmetine bir kisideı belsene qatysýyna múmkindik ashyp, ǵylymdy qoldaýdyń qosymsha qarjy kózderin tabýǵa jaǵdaı jasaıdy.

Memlekettik tilge sheteldik irgeli jáne qoldanbaly ǵylymı eńbekterdi aýdarý qyzmeti keminde 3 túrli sharalardyń kesheninen turýy qajet:

• materıaldyq yntalandyrý;
• ıdeologıalyq-moraldyq qoldaý;
• uıymdastyrýshylyq-quqyqtyq qyzmet.

Materıaldyq yntalandyrý sharalary:

a) ǵylymı aýdarma úshin OPQ-ǵa joǵarǵy reıtıńtik bal berý. Ǵylymı qyzmetkerlerdiń eńbegine aqy tóleý koefısıentin ósirý múmkindiginiń qarastyrylýy;

á) ǵylymı aýdarmanyń memleket qarjysy esebinen tegin shyǵarylýy;

b) bekitilgen tarıf boıynsha árbir shartty baspa tabaqqa nemese ózgede qolaıly ólshem birligin negizge ala otyryp aqy tóleý;

v) aqy tóleý tarıfiniń dınamızmi, ıaǵnı árbir kelesi aýdarylǵan ǵylymı týyndyǵa tólenetin somanyń ósip otyrýy; Bul óz kezeginde aýdarma sapasynyń artýyna jaǵymdy áserin tıgizedi.

g) aýdarylǵan shyǵarmanyń mártebesi resenzıalanatyn sheteldik basylymda jaryq kórgen zertteý jumystaryna teńestirilýi.

Ideologıalyq-moraldyq jumys:

a) respýblıkalyq konkýrstar uıymdastyrý arqyly jeńimpazdardy anyqtaý jáne marapattaý;

á) aýdarylǵan ǵylymı jumystardy ınternette ornalastyrý arqyly onlaın baǵalaý júıesin engizý;

b) ár ǵylym salasy boıynsha úzdik «10 shyǵarma» nomınasıasyn uıymdastyrý jáne t.b.

Uıymdastyrýshylyq-quqyqtyq qyzmet:

a) ǵylymı aýdarmashylardyń qaýymdastyǵyn qurý;

á) avtorlyq quqyq týraly zańǵa tıisti ózgerister engizý. Sebebi memlekettik qarjy esebinen aýdarylǵan sheteldik ǵylymı eńbek ulttyq aqparat keńistiginde tegin taratý maqsatynda QR BjǴM-niń merzimsiz paıdalanylýyna berilýi tıis.

b) aýdarma, sonyń ishinde ǵylymı aýdarma teorıasy men tájirıbesi týrly konferensıalardy júıeli túrde uıymdastyryp otyrý.